Starzyński Teofil Antoni (1878–1952), lekarz, działacz polonijny, prezes Sokolstwa Polskiego w Stanach Zjednoczonych, pułkownik.
Ur. 14 IV w Osowcu (pow. mogilnicki), był najmłodszym z siedmiorga dzieci Antoniego (1830–1882), oficjalisty, zarządcy dóbr ziemskich rodziny Mlickich w Osowcu, w r. 1863 uczestnika nieudanej wyprawy do Król. Pol., rannego w starciu granicznym z wojskami pruskimi, i Katarzyny z Wiśniewskich (1836–1902). W r. 1883 uciekając przed służbą wojskową wyemigrował do Stanów Zjednoczonych starszy brat S-ego Andrzej, który osiedlił się w Pittsburghu; w jego ślady poszedł w r. 1885 Marcin (wraz ze swą żoną) i w r.n. Ignacy. W r. 1887 podążyła za synami matka z Franciszką, Szczepanem i ośmioletnim S-m; w r. 1889 dołączył do nich ostatni z braci, Stanisław.
S. uczył się w Pittsburghu w szkole parafialnej, potem w publicznej. W wieku czternastu lat przerwał naukę i podjął pracę jako goniec i pakowacz. Następnie pracował w polskiej aptece Stanisława Szarzyńskiego, który zainteresował go ideami Sokolstwa. Dn. 1 IX 1897, z pomocą właściciela wędliniarni Michała Górskiego, założył w Pittsburghu gniazdo Sokoła; na pierwszym zebraniu 26 IX t.r. został wybrany na wiceprezesa gniazda, a od r. 1898 był jego sekretarzem. Od t.r. studiował farmację, a później jako pierwszy Polak, medycynę na uniw. w Pittsburghu; pracował jednocześnie u aptekarza Schillinga. Na IV Zjeździe Związku Sokolstwa Polskiego (ZSP) w Ameryce, który odbył się w Buffalo 2–4 VII 1899, przewodniczył komisji obrad; został wtedy obrany wiceprezesem Wydz. Głównego ZSP. W styczniu 1900 doprowadził do zakupu dla pittsburskiego Sokoła budynku, który wyposażył w przyrządy gimnastyczne. Na V Zjeździe ZSP w Pittsburghu (12–13 II 1901) nie wszedł już do Wydz. Głównego.
W r. 1901 uzyskał S. dyplom farmaceuty i otworzył w Pittsburghu aptekę. Podczas epidemii ospy, w r. 1903, prowadził w dzielnicach polskich szczepienia ochronne. W maju 1904 otrzymał dyplom lekarza. Z końcem lata t.r., po ślubie, wyjechał do Filadelfii, gdzie rozpoczął prywatną praktykę, jednak niższe niż oczekiwał zarobki spowodowały jego powrót do Pittsburgha już na początku r. 1905; otworzył tam drugi polski gabinet lekarski. Przyjaźnił się z działaczem litewskim dr. Jonasem Szliupasem; obaj opowiadali się za powrotem do przedrozbiorowych granic Rzpltej. T.r. sprzeciwiał się S. połączeniu ZSP ze Związkiem Narodowym Polskim (ZNP), w którym powstał wtedy Wydz. Sokolstwa. Kilkakrotnie był obierany prezesem Okręgu IV ZSP w Pittsburghu (pierwszy raz w Braddock, Pa. 1906). Był jednym z najaktywniejszych działaczy nurtu niepodległościowego, tzw. Wolnego Sokolstwa mającego siedzibę w Nowym Jorku. Na Nadzwycz. Walnym Zjeździe Sokołów w Filadelfii (sierpień 1912) opowiedział się za zjednoczeniem Sokolstwa w niezależną organizację o charakterze niepodległościowym. Na zjeździe zjednoczeniowym w Pittsburghu (15–16 XII 1912), przekształconym w «wiec narodowy» z udziałem innych organizacji polonijnych, został wybrany na prezesa zjednoczonego ZSP z siedzibą zarządu w Pittsburghu, podporządkowanego powstałemu w październiku Komitetowi Obrony Narodowej (KON). Pod kierunkiem S-ego ZSP jako pierwsza organizacja polonijna rozpoczął militaryzację swych szeregów, tworząc Oddziały Bojowe. Wraz z innymi przywódcami Polonii zabiegał S. u prezydenta W. H. Tafta o zawetowanie restrykcyjnego ustawodawstwa imigracyjnego. Dn. 11 XI 1913, podczas audiencji w Białym Domu, wyjaśniał nowemu prezydentowi W. Wilsonowi, że Sokolstwo to rodzaj «Polskiej Gwardii Narodowej w Ameryce, przygotowującej się do walki na wypadek wybuchu wojny»; w przypadku neutralności Stanów Zjednoczonych Sokoli mieli walczyć w Europie. W kwietniu 1914 proponował sekretarzowi wojny L. M. Garrisonowi ochotniczy udział oddziałów sokolich w wojnie meksykańskiej; jednak oferta ta została odrzucona.
Ok. poł. r. 1914 wyjechał S. do Europy; w Paryżu rozmawiał z Wacławem Gąsiorowskim. W poł. czerwca przybył do Krakowa; spotkał się tam z Feliksem Młynarskim, który wręczył mu memoriał do KON, krytyczny wobec stosunków wewnętrznych w Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Wrażenia z pobytu w kraju opisał S. w korespondencji do wydawanego w Pittsburghu „Sokoła Polskiego” (16 VII 1914). Po powrocie do Stanów Zjednoczonych, we wrześniu t.r., bezskutecznie mediował między KON a ZNP; ostatecznie jesienią t.r. Sokolstwo opuściło KON. Dn. 2 X był jednym z przedstawicieli pięciu ośrodków Polskiego Skarbu Narodowego w Ameryce, którzy powołali Centralny Komitet Polski w Ameryce (od 12 X Polski Centralny Komitet Ratunkowy, PCKR); został członkiem jego Komitetu Wykonawczego oraz podpisał „Odezwę”, zalecającą połączenie wysiłków organizacji polonijnych dla materialnego poparcia sprawy niepodległości. Dn. 30 XII wydał Memoriał Związku Sokołów Polskich w Ameryce do narodów świata (w: D. Pienkos, „One Hundred Years...”, s. 293–300, oraz A. Waldo, „Sokolstwo...”, IV 252–6), w którym wykazywał prawo narodu polskiego do niepodległości; w lutym 1915 osobiście wręczył Memoriał... Wilsonowi. T.r. wraz z innymi przywódcami Polonii amerykańskiej podpisał memoriał do premiera Wielkiej Brytanii H. Asquitha w sprawie uchylenia blokady morskiej dla statków wiozących pomoc żywnościową dla ludności polskiej. Wszedł w skład Wydz. Narodowego (WN) PCKR i uczestniczył w jego pracach od pierwszego posiedzenia 17 VIII 1916. Dn. 27 XI t.r. protestował przeciw Aktowi 5 listopada. W początkach r. 1917 doprowadził z innymi działaczami do otwarcia obozu wojskowego w Niagara-on the Lake w Kanadzie. Po apelu Nadzwycz. Zjazdu Sokolstwa w Pittsburghu (1–4 IV t.r.) o utworzenie w Ameryce stutysięcznej Armii Polskiej, rozmawiał w tej sprawie z kanadyjskim Sztabem Generalnym w Ottawie. Po wydaniu przez prezydenta Francji R. Poincarégo (4 VI) dekretu o powstaniu Armii Polskiej we Francji, S. spotkał się w Nowym Jorku z misją polsko-francuską z Gąsiorowskim i Stanisławem Poniatowskim na czele, a sprawą armii zainteresował WN PCKR. Dn. 25 VII t.r. wszedł do Komisji Wojskowej, powołanej przez ZSP, a 28 IX wydał w Pittsburghu Rozkaz do prezesów i sekretarzy Związku Sokołów w Ameryce w sprawie rekrutacji do Armii Polskiej we Francji. Dn. 10 V 1918 ogłosił Odezwę do oficerów rekrutacyjnych, prezesów Komitetów i Subkomitetów Obywatelskich w sprawie tzw. Funduszu Majowego na potrzeby Armii Polskiej. W sprawozdaniu przedstawionym 1 IX t.r. na XII Walnym Zjeździe ZSP utyskiwał, że odpowiedź na apele była mniejsza niż oczekiwał, a społeczeństwo idei ZSP «nie chciało zrozumieć». Dn. 20 IX wszedł także w skład Komisji Wojskowej powołanej przez WN, ale już 1 XI został z niej zwolniony. W grudniu zrezygnował ze stanowiska prezesa ZSP (15 XII został prezesem honorowym). Wstąpił do Armii Polskiej we Francji, dowodzonej od października przez gen. Józefa Hallera i został mianowany naczelnym szefem służby medycznej w stopniu majora. Wraz z Armią przybył wiosną 1919 do Polski, po czym wziął udział w wojnie polsko-ukraińskiej. Odkomenderowany do Misji Zakupów Wojskowych MSWojsk., został wysłany do Paryża i Nowego Jorku. Dotarł do Stanów Zjednoczonych już jako honorowy pułkownik, 6 XII t.r., a po wypełnieniu zadania wystąpił z wojska i ponownie osiadł w Pittsburghu.
W r. 1920 zajął się S. jednoczeniem organizacji «hallerczyków» w Stanach Zjednoczonych. Kiedy na zjeździe w Cleveland (28–30 V 1921) powstało Stow. Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP), został jego prezesem. Przeciwstawiając się «amerykanizacji» Sokolstwa dokonywanej przez prezesa ZSP Romana Abczyńskiego, m.in. obowiązkowego obywatelstwa amerykańskiego władz organizacji, zajął w r. 1924 jego miejsce. Wydz. ZSP pod przewodnictwem S-ego «uderzył od razu w dawny ton służby wiernej narodowi polskiemu» (S. Osada). S. starał się podtrzymywać polskość organizacji przez naukę ojczystego języka i historii oraz poznawanie kultury i polskich tradycji; od r. 1925 współorganizował «pielgrzymki» Sokołów do kraju. Na Zlocie Sokołów w Warszawie podpisał 17 VIII t.r. wspólną deklarację Sokołów polskich i amerykańskich: «Stojąc bez zastrzeżeń na gruncie narodowym „Sokół” w walkach i sporach stronnictw politycznych udziału nie bierze». W listopadzie t.r. na nadzwycz. Zjeździe w Detroit ZSP zmienił nazwę na Sokolstwo Polskie w Ameryce (SPA). W r. 1926, dzięki wysiłkom S-ego, ustanowiono tzw. Fundusz Zapomogowy. W dn. 29–30 VI 1929 Sokoli amerykańscy wraz ze S-m wzięli udział w Zlocie Wszechsłowiańskim w Poznaniu. W r. 1931 współpraca Sokołów polskich, czeskich i jugosłowiańskich doprowadziła do powstania efemerycznego Związku Sokolstwa Słowiańskiego w Ameryce, pod prezesurą S-ego. Utrzymując ścisły kontakt z Polską i jej rządem, SPA w lipcu 1936 zdecydowało o przystąpieniu do Światowego Związku Polaków z Zagranicy, tzw. Światpolu, apelując o taki akces do innych organizacji. Dn. 1 X t.r. wezwał S. do składek w Stanach Zjednoczonych na Fundusz Obrony Narodowej. Pochłonięty pracą w Sokolstwie, w poł. l. trzydziestych zaprzestał praktyki lekarskiej.
W r. 1939, po wybuchu drugiej wojny światowej, był S. sygnatariuszem Apelu Rady Polonii Amerykańskiej (RPA) o pomoc charytatywną dla kraju. Dn. 26 IX t.r. wystosował list otwarty do Polonii o poparcie prezydenta F. D. Roosevelta, zamierzającego znieść embargo na wysyłanie broni aliantom. T.r. został wiceprezesem RPA. W kwietniu 1940, podczas posiedzenia RPA w Nowym Jorku, rozważał możliwość stworzenia 10–50 tysięcznej armii polskiej w Stanach Zjednoczonych. Dn. 27 V 1941, wraz z m.in. wiceprzewodniczącym Rady Narodowej Stanisławem Mikołajczykiem, odwiedził w Nowym Jorku Ignacego Paderewskiego; 5 VII t.r. uczestniczył w pogrzebie Paderewskiego na cmentarzu Arlington w Waszyngtonie. T.r. podpisał tamże rezolucję III Walnego Zjazdu Rady Polonii, popierającą amerykańską politykę proaliancką, w tym działania na rzecz pomocy Polsce. Na zjeździe RPA 24–25 V 1942 przedstawił plan działalności Naczelnego Centrum Przyjaciół Żołnierza Polskiego, tworzonego w celu koordynowania rekrutacji do Armii Polskiej; został w tym czasie przewodniczącym jego Komisji Wykonawczej. W dn. 11–12 III 1944 przewodniczył zjazdowi organizacji polonijnych ze wschodnich stanów, który powołał Tymczasową Komisję Organizacyjną w Nowym Jorku. Wziął udział w zjeździe w Buffalo (28–30 V t.r.), na którym utworzono Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA); jako prezes SPA został wiceprezesem KPA. Był odtąd sygnatariuszem rozmaitych dokumentów Kongresu, m.in. „Memorandum” protestującego przeciw ustaleniom Konferencji Jałtańskiej (15 III 1945). W październiku 1945 został ponownie obrany wiceprezesem KPA. Już jednak w r. 1946 przestał utożsamiać się z linią Kongresu; w wywiadzie dla Heleny Kuberackiej z komunistycznego „Naszego Świata” (Detroit, 2 II t.r.), popierając granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, godził się na utratę ziem wschodnich, chwalił reformę rolną i potępiał powstanie warszawskie 1944 r., stwierdził też, że «żaden Amerykanin nie ma prawa wtrącać się w polskie życie polityczne». Mimo krytyki Polonii amerykańskiej kierownictwo SPA i jego organ „Sokół Polski” poparły S-ego (potępił go jedynie Okręg II z Chicago oraz częściowo Okręg XIII z Michigan). Na II zjeździe Rady Naczelnej KPA w Waszyngtonie (13–14 II 1947) zrezygnował S. z wiceprezesury KPA. Skoncentrował się ponownie na pracy w Sokolstwie; podczas zjazdu SPA w r. 1948 przedstawił plan działania obejmujący pracę charytatywną, szkolenie instruktorów, nabór młodzieży i działalność kulturalno-oświatową. T.r. obchodził 50-lecie swej pracy w Sokolstwie. S. zmarł na raka płuc w Pittsburghu 9 VI 1952; został pochowany w Doylestown, Pa., amerykańskim sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej. Był odznaczony m.in. francuską Legią Honorową (1922) i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1925).
W małżeństwie zawartym w r. 1904 z Heleną Natalią Wyszyńską (ur. 1885) miał S. troje dzieci: Zygmunta (ur. 1906), lekarza, Ligię (ur. 1909), żonę Johna Iwersena, Amerykanina pochodzenia duńskiego, bogatego przemysłowca w Pittsburghu, i Seweryna (ur. 1913), inżyniera, absolwenta Carnegie Institute of Technology. Obaj synowie w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu służyli w armii amerykańskiej.
W r. 1961 nazwiskiem S-ego nazwano ulicę w Szczecinie. W r. 1962 został pośmiertnie awansowany przez rząd RP na uchodźstwie na generała brygady. SPA utworzyło t.r. fundusz stypendialny imienia S-ego.
Fot. w: Diamond Jubilee of the Polish Falcons of America, 75 lat Sokolstwa Polskiego w Ameryce, 1887–1962, Pittsburgh 1962; – Brożek A., Polonia amerykańska 1854–1939, W. 1977 (fot. nr 28 po s. 80); tenże, Polonia w Stanach Zjednoczonych wobec inicjatyw Ignacego Jana Paderewskiego oraz Władysława Sikorskiego w czasie I i II wojny światowej, „Przegl. Polonijny” R. 7: 1981 nr 2 s. 62, 65; Drozdowski M. M., Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, W. 1979; Frančić M., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, 1912–1918, Wr. 1983; Jędrzejewicz W., Polonia amerykańska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykanów polskiego pochodzenia, New York 1954 (poza indeksem s. 295); Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–1918, W. 1990; Osada S., Historia Związku Narodowego Polskiego, 1880–1905, Chicago 1957 I; tenże, Sokolstwo polskie. Jego dzieje, ideologia i posłannictwo naszkicowane w sześciu odczytach dla użytku gniazd w Ameryce, Pittsburgh 1929 s. 38–9, 41, 43–5, 50, 52–3; Pienkos D., For Your Freedom Through Ours. Polish American Efforts on Poland’s Behalf, 1863–1991, New York 1991; tenże, One Hundred Years Young: A History of the Polish Falcons of America, 1887–1987, New York 1987 (fot. wkładka I s. 14, wkładka II s. 1); Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, Red. H. Kubiak, E. Kusielewicz, T. Gromada, Wr. 1988; Radzik T., Polonia amerykańska wobec Polski, 1918–1939, L. 1990; Rayzacher S., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, „Niepodległość” T. 12: 1935 s. 56, 59, 62; Szczerbiński M., Rola sportu w utrzymaniu więzi między zbiorowościami polonijnymi a Macierzą w latach 1918–1939, Kat. 1984 s. 3–33, 114–16, 128–35; tenże, [życiorys S-ego], „Wych. Fizyczne i Sport” T. 22: 1978 nr 1 s. 88–9; Wachtl K., Polonia w Ameryce, Filadelfia 1944; Waldo A., Sokolstwo. Przednia straż narodu, Pittsburgh 1953–84 I–V (liczne fot. S-ego i rodziny); tenże, Starzyński. Młodość w Polsce, Pittsburgh 1953; W pięćdziesiątą rocznicę Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, „Weteran” 1971 nr 600 s. 44–5; Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, Red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001; – Bolek, Who’s Who in Polish America; Pamiętnik jubileuszowy Gniazda Sokolic nr 100 Sokolstwa Polskiego w Ameryce 1899–1949, w niedzielę dnia 20 lutego 1949, Chicago 1949; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; – Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce. Zbiór dokumentów i materiałów historycznych, Oprac. J. Praga, Z. B. Kumoś, W. 2001 (fot.); Polonia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1910–1918. Wybór dokumentów, Oprac. M. M. Drozdowski, E. Kusielewicz, W. 1989; Sprawozdania urzędników Związku Sokołów Polskich w Ameryce na Zjazd Nadzwyczajny odbyty w dniach 1-go, 2-go i 3-go kwietnia 1917 w Pittsburghu, Pa., Pittsburgh [b.r.w.]; Sprawozdanie prezesa Sokolstwa na Zjazd 24-ty Sokolstwa Polskiego w Ameryce w Hamtramck, Michigan w lipcu od 25 do 28 rb., „Sokół Pol.” 1948 nr z 19 VIII, 26 VIII; Starzyński T., Z przeszłości Sokolstwa Polskiego w Ameryce. Ewidencja wyczynów przy organizowaniu Armii Polskiej, Pittsburgh 1938; – „Sokół Pol.” 1913 nr 21, 1952 nr 24; „Weteran” 1948 nr z kwietnia s. 12; – Arch. Polonii w Orchard Lake, Mich.: Papiery Artura Waldo, teczka 17, 426, zespół biografii, sygn. 4125, kolekcja Edwarda i Lodii Różańskich, teczka 43; Arch. Zjednoczenia Pol. Rzymsko-Katolickiego w Chicago: Papiery L. Walkiewicza i L. Adamczaka; – Informacje Ewy Wołyńskiej z Arch. Polonii Central Connecticut State University, New Britain, Connecticut.
Adam Walaszek